Jaka ma być ta gospodarcza równowaga?

Nie można mówić o ekonomicznej równowadze i rozwoju w harmonii w sytuacji, gdy wytwórcy nie mogą sprzedać podstawowych, niezbędnych do życia, czy standardowych dla obecnej epoki wyrobów, których jednocześnie brakuje w wielu domowych gospodarstwach.

Dlaczego podział pracy i dóbr jest u nas tak ułomny, tak mocno ograniczony? Dlaczego nie można uruchomić opanowanych już przez nasze społeczeństwo produkcji towarów, na które jest zapotrzebowanie? Dlaczego kogoś nie stać na zakupienie zwykłej szafy, a ktoś inny, umiejący ją wyprodukować nie ma pracy, nie może otworzyć stolarskiego zakładu, dlaczego rolnicy nie mogą sprzedać swoich produktów, a inni, w tym dzieci przymierają głodem, dlaczego nie mają pracy rzemieślnicy oferujący popularne usługi, dlaczego nie mają pracy pracownicy budowlani i pracownicy kamieniołomów i cementowni skoro brakuje mieszkań, dlaczego nie mają pracy górnicy a ludzie marzną w nieogrzewanych mieszkaniach itd.?

Równowaga ekonomiczna występuje wtedy, gdy z jednej strony podaż nadąża za popytem, gdy w obiegu nie ma zbyt dużej ilości pieniędzy, gdy nie ma lub gdy jest niewielka inflacja, gdy nie ma spowodowanych inflacją braków zaopatrzeniowych, gdy społeczeństwo nie jest przepracowane i gdy nie produkuje się bubli, i z drugiej strony gdy nie ma zbyt małej ilości pieniędzy w obiegu, gdy popyt nadąża za potencjałem podaży i nie jest hamowany, gdy wykorzystany jest potencjał ludzkiej pracy i zdolności, a w państwie takim jak nasze, w którym nie są zaspokojone podstawowe czy niewygórowane konsumpcyjne potrzeby obywateli gdy nie ma bezrobocia lub jest ono niewielkie, a także, gdy jest zrównoważona wymiana handlowa z zagranicą.

Skoro części społeczeństwa nie stać na zakup towarów standardowych i prostych, które gospodarka może łatwo wyprodukować i jednocześnie istnieje wielkie bezrobocie, to czy nie jest uprawniona teza, że występuje u nas wielka ekonomiczna nierównowaga. Równowaga ekonomiczna nie jest tożsama z równowagą ustalającą się między popytem a podażą, równowaga popytowo-podażowa jest tylko jednym z elementów ogólnej równowagi ekonomicznej, jest równowagą cząstkową, która w zależności od działań decydentów może się ustalić w konkretnie funkcjonującej gospodarce, przy określonym poziomie jej rozwoju, na różnych poziomach przepływu towarów, usług i pieniędzy, przy różnym stopniu wykorzystania potencjału gospodarki i społeczeństwa. Równowaga między podażą a popytem może zaistnieć gdy wytwórczość jest daleko niższa od możliwej i jednocześnie daleko niższa od możliwej jest konsumpcja społeczeństwa. Na jej kształt i jakość ma też wpływ sposób dystrybucji pieniędzy i produktów, a więc cząstkowe równowagi podażowo-popytowe w podgrupach społecznych.

Naszej gospodarce nie daje się szans na uzyskanie pełnej równowagi ekonomicznej, stosując ciągle antyinflacyjne instrumenty, wysoką stopę kredytową i podwyższając ją w krótkich odstępstwach czasu przez Radę Polityki Pieniężnej, windując niepotrzebnie moc złotego, a obserwowana równowaga jest równowagą pozorną albo równowagą obejmującą tylko część społeczeństwa. Niskie dochody innej części społeczeństwa wraz ze wzrostem wartości złotego realnie nie wzrastają, nie zwiększa się ich siła nabywcza, gdyż wzrost siły złotego (mniej pieniędzy w obiegu) nie powoduje obniżania cen produktów rynkowych pierwszej potrzeby, gdyż są tak relatywnie niskie, że wytwórcom, którzy ponoszą koszty zakupu surowców i oprzyrządowania nie opłaca się zwiększać produkcji gdyby obniżyły się ceny. Następuje odwrót od produkcji wytworów pierwszej potrzeby i powiększanie produkcji artykułów komfortowych przeznaczonych dla bogatszych konsumentów. Tworzą się odrębne rynki i odrębne rynkowe równowagi, tworzą się rynki dla ludzi bogatszych, w których potencjał produkcji wytworów komfortowych jest bardziej wykorzystany i dla ludzi biedniejszych, w których potencjał gospodarczy produkcji tych wytworów jest wykorzystywany słabo.

Te konsumpcyjne, rynkowe podziały społeczeństwa powodują głębokie podziały w sferach pozagospodarczych.

Przez całe ostatnie lata i dziesięciolecia mieliśmy w Polsce permanentne zakłócanie ekonomicznej równowagi, złe zorganizowanie gospodarki, zły podział pracy i niepotrzebne ograniczanie konsumpcji dużej części społeczeństwa.

Gdy dopływy pieniędzy do gospodarki są zbyt duże i zbyt częste rynek nie jest w stanie wyregulować relacji dochodowo cenowych, produkcja nie jest w stanie podążyć za popytem przy wykorzystaniu aktualnego, bieżącego potencjału gospodarki, potencjału jakościowego i ilościowego (Nie ma możliwości szybkiego wzrostu podaży produktów utrzymujących aktualny jakościowy poziom). W sklepach i hurtowniach są wtedy puste półki, albo ta niby-równowaga ustala się na takim poziomie, przy którym obok produktów użytecznych produkowane i kupowane są też buble - towary mało lub zupełnie bezużyteczne, produkcja jest przegrzana, pracownicy przepracowani a produkcja ledwie nadąża, by półki w sklepach były zapełniane towarami zlej jakości i małej użyteczności. (Okres późnego Gierka)

Z kolei, gdy ciągle drenuje się z pieniędzy rynek i gdy pieniądze docierają do społeczeństwa lub jego części w sposób mocno ograniczony, a niektóre osoby są ich prawie pozbawione, gdy dochody części społeczeństwa są nadmiernie mrożone, popyt nie może osiągnąć stanu równowagi z potencjalną podażą, produkcja i usługi ulegają stagnacji albo ich wzrost jest mocno spowalniany a nazywana przez decydentów równowaga jest równowagą pozorną. Ustalające się na krótko równowagi miedzy podażą a popytem nie można traktować jako równowag ekonomicznych. Niby-równowaga ustala się wtedy na poziomie niższym od poziomu możliwego dla danej gospodarki, od poziomu potencjalnego, poziomu potrzebnego do utrzymania możliwej przy danym gospodarczym potencjale wielkości konsumpcji, przy utrzymaniu odpowiedniej jakości produktów, towarów i usług.

Równowaga popytowo-podażowa może być ustalona na takim poziomie, przy którym części społeczeństwa nie stać na zakup towarów pierwszej potrzeby a możliwości produkcyjne są niewykorzystane (okres po 1989 roku, epoka balcerowiczowska).

Nie dość, że wzrost gospodarczy w naszym kraju jest niewielki, to jeszcze jest bardzo nierównomierna w nim partycypacja różnych grup społecznych, nie ma on przełożenia na wzrost dochodów grup mniej zamożnych, na podnoszenie ich poziomu życia. Ważna jest struktura równowagi, ważne są struktury dochodów, popytu, podaży.

Można założyć podział i zróżnicowanie ogólnego krajowego obszaru popytowo-podażowego na popytowo-podażowe przedziały, podobszary obejmujące grupy społeczne o różnych poziomach dochodów, (granice tych przedziałów i poziomów dochodów są nieostre) i założyć, że równowaga podażowo-popytowa składa się z równowag obejmujących poszczególne zbiory społeczne. Istniejąca u nas (w państwie biednym, zapóźnionym gospodarczo) struktura popytowo-podażowa mocno różnicująca grupy społeczne jest daleko od struktury optymalnej. Nawet pomijając względy humanitarne i moralne, uwzględniając tylko rachunek matematyczny, to wpływa ona ujemnie na kondycję gospodarki.

Można też wyodrębnić pola podaży i popytu dla poszczególnych grup asortymentowych produktów.

Krajowy przyrost dobrobytu spowodowany wzrostem krajowego produktu może być bardzo nierówny, wybiórczy i obejmować tylko niektóre grupy społeczne.

Ogólny wzrost gospodarczy, wzrost krajowego dochodu i wzrost krajowego produktu mogą nie zwiększać w istotny sposób dochodów, konsumpcji i poziomu życia biedniejszych warstw społecznych. Gospodarka może „pracować” w ten sposób, że jej moce są zaangażowane do wytwarzania produktów o wyższej złożoności, klasie, jakości, które są kupowane przez bogatsze części społeczeństwa, gdy tym czasem ludzi z biedniejszych grup społecznych nie stać na kupowanie produktów prostych, a produkcja tych produktów jest hamowana.

Jeśli wzrost dochodów opiera się tylko na wzroście dochodów grup najzamożniejszych powoduje przede wszystkim wzrost popytu i podaży na produkty niedostępne biedniejszym grupom (na produkty dla biedniejszych zbyt luksusowe i fanaberyjne), co prawda nie powoduje istotnego wzrostu popytu w tych zamożniejszych grupach na produkty standardowe z powodu wcześniejszego nasycenia nimi i nie powoduje większych zakłóceń istniejącej podaży w obszarze dóbr podstawowych i standardowych, ale też nie wpływa na zwiększenie produkcji tych dóbr. Z uruchamianych dodatkowych mocy produkcyjnych gospodarki korzystają tylko te bogatsze grupy społeczne.

Wzrost dochodów grup mniej zamożnych spowodowałby wzrost popytu, artykułów podstawowych i standardowych, i uruchomił niewykorzystane potencjały do ich produkcji.

Zwiększenie dochodów części społeczeństwa i związany z tym wzrost konsumpcji wywołuje duży wzrost cen wtedy, gdy gospodarka wykorzystuje swój aktualny potencjał, gdy nie może w miarę szybko zareagować wzrostem wytwarzania. Gdy na wzrost popytu w miarę szybko zareaguje i zwiększy się podaż produktów inflacja jest niegroźna, może być niewielka i trwać krótko. Uwalnianie gospodarczego potencjału jest ważniejsze niż te niewielkie i krótko trwające inflacyjne perturbacje.

Bardzo ważną częścią równowagi gospodarczej jest równowaga lub nadwyżka w wymianie handlowej z zagranicą. Deficyt w wymianie handlowej z zagranicą może wystąpić zarówno przy zbyt słabej walucie jak i przy zbyt mocnej. Przy zbyt słabej, gdyż pomimo eksportowania dużej ilości produktów, znacznie większej od ilości produktów sprowadzanych ich ceny są na tyle niskie, niewspółmierne do włożonej w ich wyprodukowanie pracy i do cen wyrobów importowanych, że ich ilość nie zapewnia pokrycia deficytu (okres „późnego” Gierka); przy zbyt mocnej, dlatego, że zbyt wysokie ceny utrudniają i zmniejszają ilość sprzedawanych produktów (okres po 1989 r).

Deficyt w handlu z zagranicą powoduje w dłuższej perspektywie nie tylko zaniżanie poziomu życia obywateli, ale także ogranicza prowadzenie inwestycji i rozwój gospodarki.

Prowadzona przez państwo wymiana handlowa z zagranicą nie powinna stanowić celu samego dla siebie. Powinna być czynnikiem pro rozwojowym. Niestety, może w pewnych okolicznościach przynosić więcej szkody niż pożytku, może być czynnikiem hamującym rozwój i przynoszącym wiele nieszczęść obywatelom (choćby brak pracy).

Poziom wydajności gospodarki państwa o słabo rozwiniętej gospodarce, takiego jak nasze wyznacza przede wszystkim poziom wydajności w sektorze wytwórczości i poziom nakładu pracy w tym sektorze.

Jeśli zachwiana jest równowaga, jeśli nakład pracy własnej w całej naszej zapóźnionej gospodarce jest zbyt mały (nie dlatego, że zatrudnieni niewiele i źle pracują, ale dlatego, że jest duże bezrobocie), jeśli chcemy zbyt intensywnie korzystać z pracy innych społeczeństw, to gospodarka się nie rozwija, następuje stagnacja lub recesja. Pochodną zbyt trudnego pieniądza, zbyt małej ilości pieniędzy w obiegu, zbyt niskiego popytu i zbyt dużego importu jest ograniczanie rynku pracy, brak gry rynkowej między pracodawcami a pracobiorcami, obniżanie kosztów wytwarzania przez zaniżanie płac pracowników w poszczególnych przedsiębiorstwach, obniżanie ich siły nabywczej. Przyczynia się to do hamowania koniunktury i gospodarki.

Również zła, niesprawiedliwa struktura dochodów hamuje u nas konsumpcję wewnętrzną, koniunkturę i rozwój.

To jest jakaś chora sytuacja, gdy przy zdecydowanie niższych płacach i kosztach produkcji niż w krajach Europy i ich bliskości geograficznej i jednocześnie z niskim poziomem zaspokajania potrzeb własnych obywateli istnieje u nas tak duże i długotrwałe bezrobocie. Dlaczego nasza gospodarka nie jest w stanie znacząco zwiększyć produkcji? To tak jakby nasz rynek wewnętrzny był już mocno nasycony, eksport efektywny, a potencjał gospodarki wykorzystany optymalnie, jakby nie można już było zwiększyć ani zatrudnienia ani wydajności.

Niekorzystne ustawienie naszych wewnętrznych finansów, zwłaszcza złe ustalenie ich parametrów na początku transformacji i ich niekorzystne relacje do finansowych parametrów innych państw spowodowały dotkliwe niewykorzystywanie możliwości eksportowych naszej gospodarki i zbyt duży udział obcych produktów w zaspokajaniu naszych potrzeb. O konkurencyjność naszych produktów i całej naszej gospodarki trzeba było dbać ustalając odpowiednią, niższą od tej stosowanej moc złotego a nie poprzez drastyczne zaniżanie kosztów pracy i dochodów dużej części społeczeństwa.

Zbyt silna waluta, zwłaszcza w państwach słabo gospodarczo rozwiniętych, to niekorzystny bilans wymiany handlowej z zagranicą, zbyt duże, niesprzyjające rozwojowi korzystanie z pracy innych społeczeństw, ograniczanie miejsc pracy w kraju, finasowanie miejsc pracy za granicą. Ogranicza to rozwój, ogranicza rzeczywiste umacnianie gospodarki i waluty. Siła waluty adekwatna do siły gospodarki, do poziomu jej rozwoju sprzyja racjonalnej, korzystnej wymianie handlowej z zagranicą i korzystnemu wymienianiu się pracą (zawartą w wymienianych produktach) W krajach bogatych rozsądne korzystanie z pracy innych społeczeństw jest celowe i wygodne, ale w kraju na dorobku, takim jak nasz powinno się korzystać z pracy własnych obywateli dużo bardziej niż to się dzieje.

Krajom bogatym niespieszno jest do tego by wyrównywać dochody i poziomy życia z krajami biednymi takimi jak nasz. Im mniejsze różnice tym mniej intensywne korzystanie z pracy innych społeczeństw, im szybciej te różnice niwelowane, tym krótszy okres czerpania korzyści.

Ale to przede wszystkim w naszej krajowej gestii, a właściwie w gestii zawiadujących naszą gospodarką jest to, by dbać o nasze krajowe interesy, o interes całego społeczeństwa i by ani nie pozbywać się niepotrzebnie miejsc pracy, ani by nie było ono zbyt mocno eksploatowane przy wytwarzaniu produktów dla zagranicy.

W gospodarce, jak zresztą w każdej innej dziedzinie ludzkiego życia i ludzkiej aktywności potrzebna jest równowaga, tak zresztą jak dzieje się w przyrodzie, gdzie z reguły równowaga sprzyja rozwojowi a jej zachwianie niszczy. Plony są małe i niskiej jakości, zarówno przy zbyt dużych opadach deszczu jak i przy zbyt dużej i długiej suszy.

Gospodarka powinna być w równowadze, jednak w praktyce osiągnięcie równowagi idealnej jest trudne. Gospodarkę cechuje dynamika i powinna ona oscylować w pewnym zakresie ograniczeń odbiegających nieco od idealnej równowagi. Jednak te odchylenia nie mogą być zbyt duże i trwać zbyt długo.

Nie jest też tak, że zawsze, w każdym okresie rozwoju gospodarki sprzyjają jej stabilne, niezmienne reguły. Gdy rynek, gospodarstwa domowe są nasycone produktami i usługami o użyteczności i jakości adekwatnymi do poziomu gospodarczego zaawansowania, korzystniejszym dla gospodarki jest dbanie o podmioty gospodarcze, obniżanie podatków, po to by zwiększyć inwestycje, jakość i innowacyjność gospodarki, natomiast gdy w wielu gospodarstwach domowych brakuje produktów standardowych i niezbędnych i niewykorzystywane są możliwości gospodarki i społeczeństwa korzystniejszym jest dbanie o konsumenta, by pobudzić koniunkturę.

Wszyscy jesteśmy ze sobą powiązani.

W zależności od stanu gospodarki potrzebne są różne działania decydentów. Gdy gospodarka nie wykazuje symptomów niezrównoważenia, gdy wykorzystywany jest aktualny jej potencjał, i gdy tworzone są produkty dobrej jakości ingerencji w nią powinno być jak najmniej, gdy pieniędzy w obiegu jest za dużo, gdy jakość produktów obniża się potrzebne są delikatne, rozsądne działania w kierunku deflacji, gdy niewykorzystywane jest gospodarczy potencjał, a części społeczeństwa nie stać na zakup produktów podstawowych i standardowych potrzebne są delikatne, rozsądne działania w kierunku inflacji.

Liberalni ekonomiści i politycy dość zgodnie uważają, że wciąż są u nas potrzebne działania antyinflacyjne, że inflacja jest u nas jeszcze zbyt duża i trzeba ją usilnie dławić. Ale dlaczego w takim razie pomimo inflacji (nadwyżki popytu nad podażą) jest tak olbrzymie i długotrwałe bezrobocie i jednocześnie części społeczeństwa nie stać na zakup produktów podstawowych a nawet tych niezbędnych do życia. Zapewne ważną przyczyną takiej sytuacji jest bardzo nierównomierna dystrybucja pieniądza, wielkie społeczne rozwarstwienie. Gdy część społeczeństwa, ta bogatsza kupuje coraz więcej dóbr, również markowych produktów importowanych i wydaje część pieniędzy za granicą części społeczeństwa nie stać na zakupienie produktów prostych. Dławiony jest popyt części społeczeństwa. Brak wewnętrznej, środowiskowej koniunktury na produkty krajowe nie może sprzyjać gospodarczemu wzrostowi.

Widocznie walka z inflacją koncentruje się na minimalizowaniu dochodów warstw najbiedniejszych i średnich, a pomija ograniczanie dochodów ludzi bogatszych.

Niekiedy słyszy się opinie ludzi, którym się powiodło, przedsiębiorców, urzędników, artystów, że skoro sami swoją pracą i talentami doszli do swoich sukcesów, do swojego statusu społecznego i materialnej niezależności, to jest to sprawiedliwe i nic nikomu do ich cenzusu, że jeśli tylko nie naruszają w sposób drastyczny obowiązującego prawa, to nie muszą obchodzić ich inni, którym się nie powodzi, nie muszą dzielić się z tymi, którym żyje się ciężko i mają prawo dążyć do jak największych zysków, profitów, gaż nawet, gdy dzieje się to kosztem swoich pracowników, lokalnych społeczności, kolegów. Maksymami typu: „Każdy jest kowalem swojego losu” wyciszają swoje wątpliwości, swoje sumienia, dezawuują myślących inaczej, bardziej pro-społecznie, oceniając ich, jako zacofanych nieumiejących odnaleźć się w nowoczesności. Takie myślenie jest tylko pozornie słuszne i pozornie efektywne.

Różnice w dochodach, w statusie nie wynikają tylko z nakładów pracy, talentów, umiejętności, w większej czy mniejszej części wynikają z procesów nadmiernego, niesprawiedliwego przejmowania pracy jednych grup przez drugie, jednych osób przez drugie, co zachodzi szczególnie intensywnie przy istnieniu bezrobocia i ograniczaniu gry rynkowej w sferze płac. W dłuższym przedziale czasowym takie egoistyczne i grupo-centryczne myślenie może prowadzić na manowce. Przecież sukcesy osób wypowiadających takie opinie, ich fortuny nie byłyby możliwe bez udziału innych, przecież wszyscy żyjemy w tym samym społeczeństwie, jesteśmy ze sobą powiązani. Zorganizowanie się społeczeństwa w państwo ma na celu między innymi ułatwienie podziału pracy i wzajemne się wspomaganie.

Na gospodarkę mają wpływ różne czynniki, jest ich coraz więcej, ich wpływanie na siebie jest coraz bardziej skomplikowane, trudne do uchwycenia. Trudno jest je rozpatrywać razem. Łatwiej tworzyć modele, w których rozpatrywane są pojedyncze lub ograniczone ilościowo grupy problemów.

pewnych krótkich przedziałach czasu rządy pro biznesowe, proinwestycyjne mogą dać gospodarce napęd, gospodarka może rozwijać się szybciej niż przy rządach pro społecznych. Jednak w długich przedziałach czasowych przy wyłącznie pro biznesowym nastawieniu gospodarka musi zacząć się dławić lub przybierać charakter niewolniczy. Wytworzone przez całe społeczeństwo (przez pracodawców, pracowników, urzędników, artystów) dobra są konsumowane przez ograniczoną ilość osób, nie docierają lub docierają w bardzo niewielkich ilościach do pracowników i ludzi społecznych nizin. Ogranicza się ogólny popyt hamując gospodarkę, lokuje się go prawie wyłącznie w bardzo ograniczonej części społeczeństwa, która opływa w nadmiarze dóbr, w luksusach, gdy pozostali służą tylko do ich tworzenia. Mogą tworzyć się wtedy stałe, wielopokoleniowe dziedziczone podziały na ludzi, rodziny żyjące w dobrobycie i na tych, którzy wraz z rodzinami żyją w ubóstwie i nie są w stanie, nie mają szans z niego wyjść. Gdy z gospodarki i jej rozwoju korzysta całe społeczeństwo, również pracownicy, gdy nie ma odrzuconych, gdy podnosi się ogólny poziom konsumpcji i dobrobytu, jest możliwa aktywność również części pracowników, mogą oni inwestować w małe przedsięwzięcia gospodarcze, mogą też inwestować w naukę swoich dzieci. Oczywiście zbyt duże i zbyt długotrwałe obciążenie gospodarki socjalnymi wydatkami, też może być jej hamulcem. Zasada równowagi obowiązuje również między inwestowaniem i konsumowaniem.

Liberałowie uważają, że motorami napędowymi gospodarki są tylko przedsiębiorcy i ludzie bogaci. Jest to bardzo uproszczona, i nieprawdziwa teza.

Owszem bogaci, czy hiper bogaci, przy odpowiedniej, fachowej polityce gospodarczej i finansowej mogą przyczyniać się do rozwoju gospodarki, ich pieniężne zasoby mogą przynosić korzyści ogółowi społeczeństwa. Fortuny ludzi bogatych, w części, która nie jest przez nich konsumowana, „pracują”, dają zatrudnienie innym albo bezpośrednio w ich firmach, albo pośrednio przez systemy bankowe, kredytowe, są wykorzystywane do inwestowania w innych miejscach, pracują dla całej gospodarki.

Niekiedy jednak zdarzają się ludzie wielkiego sukcesu finansowego i społecznego (nawet jeśli doszli do niego w sposób nie zupełnie uczciwy), którzy zaczynają wierzyć w swój geniusz, w swoją boskość i chcą naprawiać i urządzać swój kraj czy cały ludzki świat po swojemu, chcą przyśpieszać procesy społeczne, przyrodnicze, gospodarcze w sposób radykalny, mało ostrożny, do tego często bezkompromisowy i bezduszny. I tacy ludzie sukcesu stają się zagrożeniem dla społeczeństwa i dla świata.

Zasoby finansowe mogą pracować na rzecz gospodarki niezależnie od tego, od kogo pochodzą, czy pochodzą z większej ilości mniej zasobnych źródeł czy z mniej rozproszonych źródeł bogatych. Najważniejszym napędem dla gospodarki jest jednak konsumpcja, i to konsumpcja pełna, konsumpcja produktów niezbędnych, standardowych, komfortowych a więc ważne są zasoby finansowe całego społeczeństwa, i bardzo ważne są zasoby finansowe ludzi niezamożnych.

Zaistniałe w naszym kraju drastyczne różnice w poziomie gromadzonych dóbr i poziomie konsumpcji powodują poczucie niesprawiedliwości i hamują popyt, ograniczają gospodarkę. Jeśli konsumpcja na tak biednym jak nasz rynku jest nie tylko drastycznie różna dla osobników tego samego społeczeństwa, ale niektórych ludzi nie stać nawet na zakup produktów niezbędnych, pomimo nasycenia dobrami sklepów i placówek handlowych, magazynów, to powoduje to powszechne frustracje i niezadowolenie, poczucie wykorzystywania, a w drastycznych przypadkach nawet poczucie powrotu do ustroju niewolniczego, do nowej formy tego ustroju, gdzie praca nie jest towarem, lecz przymusem potrzebnym do zaspokojenia mniej niż podstawowych potrzeb człowieka, poczucie, że wytwarzane dobra są prawie w całości przejmowane przez klasę kapitalistów, ludzi z układów i plutokratów.

Kapitalizm liberalny, to system który doprowadził do wielkiego rozwarstwienia w wielu krajach, również w tych najbardziej rozwiniętych, w USA rozwarstwienie osiągnęło rozmiar jak nigdy dotąd, ale nie ma w tych bogatych państwach obywateli, którzy by nie z własnej woli żyli w biedzie drastycznej, u nas niestety dochody niektórych osób są na granicy biologicznego przetrwania, albo niestety poniżej tej granicy.